تحلیل و تبیین فلسفی هویت حرفه‌ای معلم براساس فلسفۀ تربیت اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه علوم تربیتی، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 دانشیار، گروه علوم تربیتی، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

3 استاد، گروه مبانی فلسفی و اجتماعی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

4 استاد، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

10.48310/riet.2025.19059.1410

چکیده

هدف پژوهش حاضر تحلیل و تبیین هویت حرفه‌ای معلم براساس فلسفه تربیت اسلامی، با تأکید بر یافته‌های مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تربیت رسمی عمومی در جمهوری اسلامی ایران و نظریه عاملیت انسان (باقری، ۱۳۹۹) انجام شده است. مسئله اصلی پژوهش آن است که هویت حرفه‌ای معلم در منظومه فلسفه تربیت اسلامی چگونه معنا یافته و چه مؤلفه‌ها و سازوکارهایی در تکوین و تعالی آن نقش‌آفرین‌ هستند؟ روش پژوهش، کیفی و مبتنی بر رویکرد فلسفی- تحلیلی است. در پاسخ به مسئله پژوهش، ابتدا مؤلفه‌های کلیدی چون هویت، عاملیت، هویت جمعی و حرفه از منظر فلسفۀ تربیت اسلامی تحلیل شد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که معلم براساس فلسفۀ تربیت اسلامی، فردی هویت‌مدار و تحول‌گرا در بستر موقعیت با توجه به ارزش‌های اصیل فرهنگی جامعه است. هویت حرفه‌ای معلم، به عنوان یکی از اقسام هویت جمعی ناظر به عمل معلمی، امری پویا، چند مؤلفه‌ای و ترکیبی از عناصر معرفتی، انگیزشی، ارادی و عملی است که در بستر موقعیت و درپی تلاش آگاهانه فرد شکل می‌گیرد که در آن، «حرفه» عملی است پیوندخورده با مبادی شناختی، میلی (گرایشی) و ارادی. تکوین و تعالی هویت حرفه‌ای معلم، ضمن رعایت اصل عاملیت معلم، براساس کسب شایستگی‌های مورد نیاز برای درک وی از موقعیت خویش و دیگران و تلاش برای اصلاح و ارتقاء آن در طول زندگی حرفه‌ای براساس نظام معیار اسلامی شکل می‌گیرد. همچنین مؤلفه‌های هویت حرفه‌ای معلم، شامل سه دستۀ عمومی، عام و خاص است. مؤلفه‌های عمومی شامل آن دسته از صفات و توانمندی‌ها است که به حرفه معلمی اختصاص نداشته و شایسته است عموم افراد جامعه واجد آنها باشند، هرچند احراز این مولفه‌ها را می‌توان و باید به عنوان پیش‌نیاز لازم برای ورود به حرفه معلمی دانست. مؤلفه‌های عام، ناظر به صفات و مهارت‌هایی است که همه معلمان لازم است در امر تربیت دارا باشند. مؤلفه‌های اختصاصی هویت حرفه‌ای معلم نیز شامل دانش و مهارت محتوایی معلمان در رشتۀ تخصصی خاص خویش است. از ویژگی‌های تعریف حاضر، تأکید بر «هویت‌مداری»، «موقعیت‌مندی» و «عاملیت» معلم در عین تعامل ناهمتراز با متربیان و نیز گرانباری هویت حرفه‌ای معلم از میراث فرهنگی جامعه است که او را از صرفاً انتقال‌دهنده محتوای علمی، به کنشگری آگاه، اخلاقی و تحول‌آفرین در هویت متربیان، متناسب با موقعیت مبدل می‌سازد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
باقری، خسرو (۱۳۸۴). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی. تهران: انتشارات مدرسه، ج2.
باقری، خسرو (۱۳۹۹). عاملیت انسان؛ رویکردی دینی و فلسفی. تهران: انتشارات واکاوش.
حرّعاملی، محمد ‌بن ‌حسن (۱۳۷۵). وسائل الشیعه: إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، ج2.
دفتر همکاری‌های بین‌المللی وزارت آموزش و پرورش (۱۳۷۶). یادگیری گنج درون: گزارش کمیسیون بین‌المللی آموزش و پرورش برای قرن بیست‌ویکم به یونسکو. تهران: انتشارات تزکیه.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران، ج15.
رضایی، مهدی (1403). ارائه مولفه‌های معلم تحول‌آفرین بر پایه اسناد بالادستی نظام آموزش و پرورش و اندیشه‌های تربیتی آیت‌الله خامنه‌ای. پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، 5(2)، ص40-27.
https://doi.org/10.22034/riet.2024.16255.1251
رؤوف، علی (1379). بررسی جنبش جهانی برای بهسازی تربیت معلم. تهران: پژوهشگاه.
صادق‌زاده قمصری، علیرضا و همکاران (1390). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران. تهران: دبیرخانۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی.
عمید، حسن (1365). فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیرکبیر، ج3.
فتحی، معصومه؛ سعدی‌پور، اسماعیل؛ ابراهیمی قوام، صغری؛ دلاور، علی (1402). شناسایی ابعاد و مولفه‎های شایستگی‎ حرفه‎ای معلمان و ارائه مدل مفهومی در تراز جمهوری اسلامی. تربیت اسلامی. 18(46)، ص146-125.
https://doi.org/10.30471/edu.2023.9191.2725
فرامرز قراملکی، احد؛ برخورداری، زینب؛ موحدی، فائزه (1395). اخلاق حرفه‌ای در مدرسه. تهران: موسسه آموزشی و فرهنگی شهید مهدوی.
لطف‌آبادی، محسن (1392). بازخوانی نظری مفهوم هویت. خردنامه، 4(10)، ص65-53.
محمودی بورنگ، محمد؛ نبئی، حمزه (1398). عوامل مؤثر بر هویت حرفه‌ای معلم: مروری نظام‌مند. توسعه حرفه‌ای معلم، 4(1)، ص77-94.
مومنی‌راد، اکبر؛ علی‌آبادی، خدیجه؛ فردانش، هاشم؛ مزینی، ناصر (1392). تحلیل محتوای کیفی در آیین پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج. اندازه‌گیری تربیتی، 4(14)، ص187-222.
مهرمحمدی، محمود (1404). هوش مصنوعی و آینده‌ حرفه معلمی. مطالعات برنامه درسی در تربیت و بالندگی معلم، 1(1).
 https://doi.org/10.22034/jcsted.2025.496571.1011
مهرمحمدی، محمود؛ فاضلی، احمدرضا (۱۳۹۴). ماهیت دانش تدریس و دانش معلمان: مقایسه دیدگاه لی شولمن و گری فنسترماخر. پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت، ۵(۱)، ص۳۰-۴۶. https://doi.org/10.22067/fe.v5i1.22259
Beijaard, D., Koopman, M. & Schellings, G. (2022). Reframing Teacher Professional Identity and Learning. In: The Palgrave Handbook of Teacher Education Research. Palgrave Macmillan, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-59533-3_28-1
Beijaard, D., Meijer, P.C. & Verloop, N. (2004). Reconsidering research on teachers’ professional identity. Teaching and teacher education, 20(2), p.107-128.‏
Beijaard, D., Verloop, N. & Vermunt, J. (2000). Teachers’ perception of professional identity: An exploratory study from a personal knowledge perspective. Teaching and Teacher Education, no. 16, p.749-764.
Bohl, J.V. & Van Zoest, L.R. (2002). Learning through identity: A new unit of analysis for studying teacher development. In: A.D. Cockburn & E. Nardi (Eds.), Proceedings of PME 26 Conference (vol. 2,
pp. 137–144). Norwich: University of East Anglia.
Danielewicz, J. (2001). Teaching Selves: Identity, pedagogy, and teacher education. Albany: State University of New York Press.
Grossman, P.L. (1990). The making of a teacher: Teacher knowledge and teacher education. New York: Teachers College Press.
Hanna, F. & et al. (2019). Domains of teacher identity: A review of quantitative measurement instruments. Educational Research Review, vol. 27, p. 15-27. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2019.01.003
Hodgen, J. & Askew, M. (2007). Emotion, identity and teacher learning: Becoming a primary mathematics teacher. Oxford Review of Education, 33(4), p. 469–487.
Liu, X., Mearns, T. & Admiraal, W. (2023). Teacher-student relationship as a lens to explore Teacher identity in an intercultural context. Teaching and Teacher Education, no. 136, p. 104379.           
 https://doi.org/10.1016/j.tate.2023.104379
Rushton, E.A., Rawlings Smith, E., Steadman, S. & Towers, E. (2023). Understanding teacher identity in teachers’ professional lives: A systematic review of the literature. The Review of Education, 11(2). https://doi.org/10.1002/rev3.3417
Sandelowski, M. (1995). Sample size in qualitative research. Res Nurs Health, 18(2), p. 179- 83.
Shulman, L. (1987). Knowledge and teaching: foundations of the new reform. Harvard Educational Review, 57(1), p.1- 22.
Smith, R. (2007). Developing professional identities and knowledge: Becoming primary teachers. Teachers and Teaching: theory and practice, 13(4), p. 377–397.
Suarez, V. & McGrath. J. (2022). Teacher professional identity: How to develop and support it in times of change. OECD Education Working Papers, No. 267, OECD Publishing, Paris.           
https://doi.org/10.1787/b19f5af7-en
Van Dijk, E.M. (2009). Teachers’ views on understanding evolutionary theory: A PCK‑study in the framework of the ERTE‑model. Teaching and Teacher Education, 25(2), p. 259–267.    
https://doi.org/10.1016/j.tate.2008.09.008
Vuori, L. (2015). WHO AM I? The Teacher Identity Construction of Student Teachers. Master’s thesis, University of Jyväskylä.
Zhang, Y. & Wang, P. (2022). Twenty years’ development of teacher identity research: A bibliometric analysis. Frontiers in Psychology, no.12. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.783913