فرایند تدوین و آموزش معارف اسلامی در صدر اسلام (تا پایان سال چهلم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 استادیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، بوشهر، ایران

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی فرایند تدوین و آموزش معارف اسلامی از دوره حیات پیامبر (ص) تا پایان حکومت حضرت علی (ع) است.  روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و نتایج حاکی از آن است که پیامبر گرامی اسلام (ص) چه در قالب روایات و حدیث و چه در قالب رفتار و عمل به آموزش علوم، به خصوص آموزش علوم اسلامی مانند قرائت، توجه و اهتمام ویژه­ای داشتند. در دوره خلفای ثلاث، به دلیل ایجاد شورش­هایی چون شورش اهل رده و نبرد با پیامبران دروغین و نیز آغاز عصر فتوحات و جنگ­های خارج از شبه جزیره عربی، به استثنای توجه به آموزش علوم اسلامی مانند قرائت، تفسیر و فقه، به تدوین و آموزش سایر علوم توجهی نشد. حضرت علی (ع) نیز به دلیل درگیری با جنگ­های داخلی که از آغاز خلافت ایشان تا پایان آن ادامه داشت، تنها فرصت آموزش و تدوین معارف اسلامی مانند تفسیر، حدیث و صرف و نحو را یافت. همچنین از دوره اموی به دلیل ورود سرزمین­های اطراف به اسلام و پذیرش این دین، چون افکار و عقاید متفاوتی پدید آمد، تلاش برای تدوین و تألیف در زمینه علوم اسلامی نیز آغاز شد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
ابراهیم حسن، حسن (1356). تاریخ سیاسی اسلام. ترجمه ابوالقاسم پاینده. بی‌جا: انتشارات جاویدان.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله (1404ق). شرح نهج‌البلاغه. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ج1.
ابن اثیر، عزّالدین (1409ق). اسد الغابه فی معرفه الصحابه. بیروت: دارالفکر، ج3.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1375). مقدمه. ترجمه محمد پروین گنابادی. تهران: انتشارات علمی- فرهنگی، ج2.
ابن سعد (1374). طبقات الکبری. ترجمه محمود مهدوى دامغانى. تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه، ج2، 8.
ابن عبدالبر، ابوعمر ابویوسف بن عبدالله (1412ق). الاستیعاب فی معرفه الاصحاب. تحقیق علی محمد البجاوی. بیروت: دارالجیل، ج4.
ابن هشام، عبدالملک (بی‌‌تا). السیره النبوه. تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی. بیروت: دارالمعرفه، ج2.
امین، احمد (1316). پرتو اسلام. ترجمه عباس خلیلی. تهران: وزارت معارف، ج1.
بروان، ادوارد (1343). تاریخ طب اسلامی. ترجمه مسعود رجب‌نیا. بی‌جا: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بدر بن ناصر (1420ق). بحر المحیط. ریاض: مکتبه الرشد.
بغدادی، عبداللطیف (بی‌تا). الافاده و الاعتبار. بیروت: دارالکتب العلمیه.
بلاذری، احمد بن یحیی (1337). فتوح البلدان. ترجمه محمد توکل. تهران: نشر نقره.
جان احمدی، فاطمه (1394). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.
حرّ عاملی، محمدحسن (1412ق). وسائل الشیعه. قم: آل البیت، ج18.
حلبی، علی اصغر (1372). تاریخ تمدن اسلام. بی‌جا: انتشارات اساطیر.
زیدان، جرجی (بی‌تا). تاریخ تمدن اسلام. ترجمه علی جواهرکلام. بی‌جا: موسسه انتشارات امیرکبیر، ج3.
قربانی، زین‌العابدین (بی‌تا). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سیوطی، جلال‌الدین (1981). الجامع الصغیر. بیروت: دارالفکر، ج2.
شبلی نعمانی، محمد (1328). تاریخ علم کلام. ترجمه داعی گیلانی. تهران: اساطیر.
عسقلانی، ابن حجر (1415ق). الاصابه فی تمییز الصحابه. بیروت: دارالکتب العلمیه، ج2.
غنیمه، عبدالرحیم (1372). تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی. ترجمه نورالله کسایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فتال نیشابوری، محمد بن حسن (بی‌تا). روضه الواعظین. قم: انتشارات رضی.
قفطی، جمال‌الدین (1371). تاریخ الحکماء. ترجمه بهمن دارایی. تهران: دانشگاه تهران.
کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407ق). الکافی. المحقق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج1.
آربری، آ.ج و همکاران (1378). تاریخ اسلام. ترجمه احمد آرام. بی‌جا: موسسه انتشارات امیرکبیر.
متقی هندی (1401ق). کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال. محقق بکری حیانی و صفوه السقا. بی‌جا: موسسه الرساله، ج10.
مجلسی، محمدتقی (بی‌تا). بحار الانوار. بیروت: دار الحیاء التراث العربی، ج39، 37.
مطهری، مرتضی (1354). خدمات متقابل اسلام و ایران. تهران: دفتر انتشارات اسلامی، ج3.
مطهری، مرتضی (1383). سیری در نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات صدرا.
مقدسی، مطهر بن طاهر (1374). آفرینش و تاریخ. ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه، ج2.
نلینو، کرلو آلفونسو (1349). تاریخ نجوم اسلامی. ترجمه احمد آرام. تهران: کانون نشر و پژوهش‌های اسلامی.
ولایتی، علی اکبر (1391). فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.
الهامی، داوود (1378). تاریخچه نظام آموزشی اسلامی. پیام، شماره 22.
صفری فروشانی، نعمت‌الله (1381). روند تاریخی آموزش از صدر اسلام تا پایان امویان. طلوع نور، شماره 1.