بررسی مبانی معرفت‌شناختی غزالی و ملاصدرا و دلالت‌های آن بر تربیت عقلانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، پردیس تحصیلات تکمیلی خودگردان دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

2 استاد، گروه فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

3 دانشیار، گروه فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضر، مطالعه تطبیقی بنیان‌های معرفت‌شناختی براساس دیدگاه‌های ابوحامد محمد غزالی و ملا صدرا و استنتاج مدلولات آن در حوزه تربیت عقلانی با تاکید بر هدف‌ها و روش‌های تربیتی آن است. نوع پژوهش کیفی و روش پژوهش تحلیلی، مقایسه‌ای و استنتاجی است. یافته‌ها نشان داد که این دو متفکر در پاره‌ای از مبانی معرفت‌شناختی دارای نقاط اشتراک و در برخی موارد اختلاف نظر داشتند. هدف‌های تربیت عقلانی براساس نقاط اشتراک عبارت بودند از: عقل به منزله امکان کسب معرفت برای همگان، عقل به‌مثابه منبع شناخت، طبیعت (آفریده‌های عالم) به‌مثابه منبع شناخت، قلب (دل) به‌مثابه منبع شناخت، تقویت حواس ظاهری (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه)، تقویت حواس باطنی (خیالی)، رعایت سلسله مراتب (از ساده به پیچیده و انتزاعی) در امر آموزش و ارائه معارف و علوم، نیل به شناخت فرامفهومی (حقیقی) به‌مثابه هدفی از آموزش کلاسی ... . همچنین نقاط افتراق شامل این موارد است: حصول ماهیت اشیاء و تحقق صور در اذهان، تقدم معارف حسّی بر معارف عقلی، آشنائی با سرگذشت و شرح حال پیشینیان، بصیرت‌افزایی، استکمال عقلی به کمک معارف و آموزه‌های دینی، ایجاد اتحاد بین عالم و معلوم، استمداد از منابع شرع مقدس (قرآن و روایات و سنّت)، معیار قرار دادن منابع معارف دینی جهت محک محتوای آموزش، اهتمام در راستای معرفه النفس (خودشناسی) در روند آموزش... .

کلیدواژه‌ها


ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1370). منطق و معرفت در نظر غزالی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
اصلانی، یاسر (1391). تبیین الگوی تربیت عقلانی بر مبنای اندیشه امام خمینی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه علامه طباطبائی.
آقازاده، احمد (1377). تاریخ تحول دانش‌ آموزش و پرورش تطبیقی و بین‌الملل. تهران: انتشارات افراسیاب.
باقری، خسرو (1387). درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
بختیار نصرآبادی، حسن علی؛ نوروزی، رضاعلی؛ رحمان پور، محمد (1386). درآمدی بر تعلیم و تربیت و مبانی آن از دیدگاه غزالی. تربیت اسلامی، سال 2، شماره 4.
بهار‌نژاد، زکریا (1385). مقایسه شک امام محمد غزالی و رنه دکارت. آینه معرفت، شماره 3-4.
بهشتی، سعید (1379). روش‌های تربیت عقلانی در سخنان امام علی(ع). در: مجموعه مقالات همایش تربیت در سیره و کلام امام علی(ع). نشر تربیت اسلامی.
بهشتی، سعید (1396). نظریه فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی بر مبنای حکمت متعالیه (نظریه حکمت متعالیه تعلیم و تربیت)؛ مفهوم‌شناسی و روش‌شناسی. قبسات، سال 22، شماره83، ص37-71.
ترکاشوند، فاطمه؛ توازیانی، زهره (1393). مقایسه دیدگاه بیکن و ملاصدرا در مورد موانع شناخت. حکمت صدرایی، سال 3، شماره1، ص39-53.
جوادی آملی، عبدالله (1382). رحیق مختوم، شرح حکمت متعالیه. قم: انتشارات اسراء، ج4.
حافظ‌نیا، محمدرضا (1379). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: انتشارات سمت.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381). انسان و قرآن. قم: انتشارات قیام.
حقیقت، لاله؛ صادقیان، فاطمه (1390). ارتباط وجود‌شناسی از منظر صدرالمتألهین. اندیشه دینی، شماره38، ص175-198.
خسروپناه، عبدالحسین؛ مومنی، حسام‌الدین (1398). بررسی و نقد منابع معرفت از نظر صدرا و دکارت. آیین حکمت، سال یازدهم، شماره 41، ص7-26.
خندق آبادی، حسین؛ اسلامی اردکانی، سید حسن (1396). بررسی دیدگاه ابوحامد غزالی درباره درونی بودن موانع عملی تحقق فعل اخلاقی. پژوهش‌های فلسفی کلامی، سال نوزدهم، شماره 74، ص105-129.
رشیدی، شیرین؛ بهشتی، سعید؛ کشاورز، سوسن؛ صالحی، اکبر (1396الف). ارائه الگوی نظری تربیت عقلانی جهت نظام آموزش و پرورش رسمی و عمومی براساس مبانی معرفت‌شناختی قرآن کریم. مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، سال 2، شماره 2، ص7-36.
رشیدی، شیرین؛ بهشتی، سعید؛ کشاورز، سوسن؛ صالحی، اکبر (1396ب). تحلیل تطبیقی بنیان‌های معرفت‌شناختی براساس دیدگاه‌های استاد مطهری و استاد جوادی آملی. عقل و دین، سال 9 ، شماره 16.
رفیعی، بهروز (1381). آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن. تهران: انتشارات سمت، ج3.
سخنور، محمد داود ( 1389). نقش عقل در معرفت دینی از دیدگاه محمد غزالی و کی یرکگور. قم: مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
شمس‌الدینی، مصطفی (1390). مبانی معرفت‌شناسی از دیدگاه امام محمد غزالی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه پیام نور، دانشکده علوم انسانی.
شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (1371). عرفان و عارف نمایان (کسر اصنام الجاهلیه). ترجمه محسن بیدارفر. تهران: نشر الزهراء(س).
شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (1383). ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیه. ترجمه جواد مصلح. تهران: انتشارات سروش.
شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (1981م). الحکمه المتعالیهفی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دارالاحیاء التراث، ج1.
عشوری، مریم (1391). بررسی تربیت عقلانی از دیدگاه شهید مطهری. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان.
علیزاده، عبدالرضا و همکاران (1383). جامعه‌شناسی معرفت، جستاری در تبیین رابطه «ساخت و کنش اجتماعی» و «معرفت‌های بشری». قم: نشر موسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه.
غزالی، ابوحامد امام محمد (1361). کیمیای سعادت. تصحیح حسین خدیو جم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ج1.
غزالی، ابوحامد محمد (1406ق). احیاء علوم الدین. تصحیح عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی. بیروت: دارالکتاب العربی، ج3.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق/ الف). مجموعه رسائل الامام غزالی؛ المنقذ من الضلال. بیروت: دارالفکر.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق/ ب). مجموعه رسائل الامام غزالی، میزان العمل. بیروت: دارالفکر.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق/ پ). مجموعه رسائل الامام غزالی، مقاصد الفلاسفه. بیروت: دارالفکر.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق/ ر). مجموعه رسائل الامام غزالی، روضه الطالبین. بیروت: دارالفکر.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق/ ز). مجموعه رسائل الامام غزالی، مشکوه الانوار. بیروت: دارالفکر.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق/ت). مجموعه رسائل الامام غزالی، معارج القدس. بیروت: دارالفکر.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق/ث). مجموعه رسائل الامام غزالی، معیار العلم. بیروت: دارالفکر.
غفاری قره باغ، احمد (1394). تبیین ادراک عقلی از دیدگاه حکمت متعالیه.  آیین حکمت، شماره25، ص 89-110.
فاخوری، حنا؛ خلیل، جر (1381)، تاریخ فلسفه در جهان اسلام. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کاردان، علی‌محمد (1388). سیر آراء تربیتی در غرب. تهران: انتشارات سمت.
گوتک، جرالد ال (1380). مکاتب فلسفی و آراء تربیتی. ترجمه محمدجعفر پاک سرشت. تهران: انتشارات سمت.
محمودی بیات، ملیحه؛ شاکری زواردهی، روح‌الله (1393). ترابط عقل و ایمان از دیدگاه غزالی و ملاصدرا. فلسفۀ دین، شماره 4، ص691-714.
مرزوقی، رحمت‌الله؛ صفری، یحیی (1386). مبانی و روش‌های تربیت عقلانی از منظر متون اسلامی. تربیت اسلامی، سال3، شماره5.
معلمی، حسن (1377). معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ملکی، حسن (1379). تربیت عقلانی در نهج‌البلاغه و دلالت‌های آموزشی آن. تهران: مرکز مطالعات تربیت اسلامی.
ملکی، حسن؛ پورمحمودی، عارف (1394). تربیت عقلانی از منظر علامه جعفری و پیامدهای تربیتی آن. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال 23، شماره 29.
میر‌باقری، مرتضی؛ صفری کند‌سری، رضا (1387). ارزش شناخت در فلسفه‌ ملاصدرا. ذهن، شماره 34-35.
وفاییان، محمدحسین (1395). تبیین معرفت تشکیک بر پایۀ وجودانگاری معرفت در حکمت متعالیه. اندیشۀ دینی، شماره2، ص 129-144.